Trong chiến dịch tranh cử tổng thống Mỹ năm 2016, Donald Trump cam kết sẽ kiềm chế sự trỗi dậy của Trung Quốc. Sau khi đắc cử, ông đã triển khai một loạt biện pháp thuế quan và hạn chế xuất khẩu chưa từng có tiền lệ trong lịch sử gần đây. Duy trì chiến lược thu hút cử tri, trong chiến dịch tranh cử năm 2024, ông hứa hẹn sẽ tiến xa hơn bằng cách áp dụng mức thuế 60% đối với toàn bộ hàng hóa nhập khẩu từ Trung Quốc.

Joe Biden cũng không thể bị cáo buộc là thiên vị Trung Quốc. Chính quyền của ông đã bổ sung các khoản thuế mới, tập trung vào lĩnh vực xe điện, pin và tấm pin năng lượng mặt trời, bên cạnh các mức thuế mà Trump đã áp đặt. Các biện pháp kiểm soát xuất khẩu được triển khai nhằm ngăn chặn Trung Quốc tiếp cận công nghệ bán dẫn tiên tiến. Mặc dù Phó Tổng thống Kamala Harris chưa công bố kế hoạch chi tiết về Trung Quốc, nhưng việc duy trì đường lối hiện tại được xem là một dự đoán hợp lý.

Các mức thuế từ nhiệm kỳ đầu tiên của Trump - 25% đánh vào hàng hóa Trung Quốc trị giá hàng trăm tỷ USD - đã gây ra những tổn thất đáng kể cho thương mại song phương. Thị phần hàng nhập khẩu của Trung Quốc vào Mỹ đã sụt giảm từ mức đỉnh 21% khi Trump nhậm chức xuống còn 14% vào năm 2023. Theo phân tích của Bloomberg Economics, sử dụng mô hình của Tổ chức Thương mại Thế giới, việc áp dụng mức thuế toàn diện 60% có thể sẽ gần như chấm dứt hoàn toàn hoạt động xuất khẩu của Trung Quốc sang Mỹ.

Thị phần hàng hóa nhập khẩu của Mỹ từ Trung Quốc

Động thái này chắc chắn sẽ gây tổn hại nghiêm trọng cho nền kinh tế Trung Quốc, vốn đã đang phải đối mặt với cuộc khủng hoảng bất động sản kéo dài. Một chuyên gia kinh tế địa phương tiết lộ rằng giá nhà ở Thượng Hải đã giảm 20% so với đỉnh điểm năm 2021. Con số này tương đương với mức sụt giảm trung bình trên toàn quốc trong cuộc khủng hoảng nhà đất tại Mỹ. Hiện tại, xuất khẩu tăng trưởng là một trong số ít yếu tố then chốt giúp nền kinh tế Trung Quốc tránh khỏi nguy cơ suy thoái.

Việc leo thang chiến tranh thương mại cũng sẽ gây tổn hại đáng kể cho nền kinh tế Mỹ. Dựa trên mô hình trả đũa qua lại trong nhiệm kỳ đầu của Trump, có thể dự đoán Bắc Kinh sẽ có biện pháp đáp trả tương ứng. Nếu Trung Quốc áp dụng mức thuế 60% đối với hàng xuất khẩu của Mỹ, doanh số bán hàng của Mỹ sang thị trường này có thể sụt giảm mạnh, dẫn đến tổn thất hàng năm ước tính khoảng 150 tỷ USD.

Nông dân Mỹ, vốn coi Trung Quốc là thị trường xuất khẩu chủ lực, gần như chắc chắn sẽ chịu tác động tiêu cực, tương tự như trong giai đoạn đầu của cuộc chiến thương mại dưới thời Trump. Khi đó, cựu tổng thống đã phải chi hàng tỷ USD hỗ trợ cho những người trồng đậu nành, ngô và các loại cây trồng khác nhằm xoa dịu một nhóm cử tri quan trọng của đảng Cộng hòa. Các tập đoàn lớn của Mỹ trước đây chưa bị ảnh hưởng trực tiếp - như Apple và Tesla, với khoảng 20% doanh thu đến từ thị trường Trung Quốc - cũng có thể sẽ bị cuốn vào vòng xoáy của cuộc xung đột này.

Trump cho rằng thuế quan là một công cụ để đánh vào Trung Quốc. Tuy nhiên, trên thực tế, chúng cũng tác động trực tiếp đến người tiêu dùng Mỹ, làm tăng giá của nhiều mặt hàng từ đồ chơi đến thiết bị điện tử. Mức độ tăng giá có thể lên tới đâu? Khi áp dụng mức thuế 60% đối với hàng Trung Quốc và 20% đối với hàng từ các nước khác vào mô hình của WTO, kết quả cho thấy đến thời điểm bầu cử năm 2028, chỉ số giá tiêu dùng ở Mỹ có thể cao hơn khoảng 4% so với kịch bản giữ nguyên chính sách hiện tại.

Tất nhiên, các mô hình kinh tế không phải lúc nào cũng dự báo chính xác hoàn toàn. Khi Trump áp dụng đợt thuế quan đầu tiên đối với Trung Quốc vào năm 2018, tác động đến lạm phát không rõ ràng như dự đoán. Đồng CNY của Trung Quốc đã mất giá so với USD, góp phần giảm bớt áp lực tăng giá hàng nhập khẩu. Nhiều nhà bán lẻ Mỹ đã chọn cách hấp thụ chi phí tăng thêm thay vì chuyển gánh nặng sang người tiêu dùng. Tuy nhiên, việc tăng thuế từ 25% lên 60% đối với toàn bộ hàng hóa từ "công xưởng của thế giới" là một bước nhảy vọt đáng kể. Cả kết quả mô hình và logic thông thường đều chỉ ra rằng động thái này sẽ gây ra một cú sốc đối với tăng trưởng kinh tế và thúc đẩy lạm phát.

Thuế suất trung bình của Mỹ đối với hàng hóa nhập khẩu từ Trung Quốc

Các chuyên gia lập luận rằng chi phí kinh tế đáng kể này sẽ là cái giá hợp lý để đối phó với mối đe dọa chiến lược từ sự trỗi dậy của Trung Quốc. Tuy nhiên, những lập luận này cũng còn nhiều điểm yếu. Kể từ nhiệm kỳ đầu của Trump, Mỹ đã áp đặt hàng loạt biện pháp thuế quan và trừng phạt đối với Trung Quốc. Những biện pháp này có thể đã làm chậm bước tiến của Trung Quốc trong việc tiếp cận cái mà các nhà kinh tế gọi là "biên giới công nghệ", nhưng chúng không thể ngăn cản hoàn toàn quá trình này.

Năm 2015, chính quyền của Chủ tịch Tập Cận Bình công bố sáng kiến "Made in China 2025" - một chiến lược đầy tham vọng nhằm đưa Trung Quốc nắm quyền kiểm soát các công nghệ then chốt của tương lai. Các nhà hoạch định chính sách công nghiệp tại Bắc Kinh đặt mục tiêu thúc đẩy quá trình chuyển đổi từ mô hình lắp ráp giá trị thấp sang sản xuất công nghệ cao. Từ chất bán dẫn đến robot công nghiệp, từ máy bay đến tua-bin gió, họ đặt ra lộ trình để Trung Quốc gia tăng năng lực sản xuất nội địa và mở rộng thị phần xuất khẩu toàn cầu.

Xét về khía cạnh quan hệ công chúng, kế hoạch này được xem như một bước đi sai lầm. Nếu việc Trung Quốc thống lĩnh các ngành công nghiệp truyền thống như dệt may và hàng lưu niệm đã gây lo ngại, thì viễn cảnh Đảng Cộng sản kiểm soát các công nghệ chiến lược như chất bán dẫn lại càng khiến cộng đồng quốc tế quan ngại hơn. Tại các thủ đô nước ngoài và trong các phòng họp của các tập đoàn đa quốc gia, "Made in China 2025" đã kích hoạt hồi chuông cảnh báo mạnh mẽ.

Một thập kỷ sau, rõ ràng rằng áp lực quốc tế đã không thể ngăn cản Trung Quốc đạt được những bước tiến nhanh chóng. Đầu tư vào các lĩnh vực trọng điểm đã tăng vọt. Theo dự báo của Trung tâm An ninh và Công nghệ Mới nổi, đến năm 2025, Trung Quốc sẽ có 77,000 tiến sĩ tốt nghiệp hàng năm trong các ngành STEM (Khoa học, Công nghệ, Kỹ thuật và Toán học) - gần gấp đôi con số 40,000 của Mỹ. Năm 2019, Trung Quốc đã vượt qua Mỹ về số lượng đơn đăng ký sáng chế quốc tế; đến năm 2023, họ đã dẫn trước khoảng 40%.

Số lượng đơn đăng ký sáng chế quốc tế

Tuy nhiên, những chỉ số này có thể gây hiểu nhầm. Có khả năng đầu tư của Trung Quốc bị phân bổ sai mục tiêu và kém hiệu quả. Các tiến sĩ tốt nghiệp có thể mạnh về lý thuyết nhưng yếu về kỹ năng thực tế. Các bằng sáng chế đăng ký có thể chỉ là những cải tiến nhỏ, không phải đột phá công nghệ đáng kể.

Dữ liệu thương mại cung cấp một thước đo thực tế hơn - và xác nhận rằng tiến bộ của Trung Quốc không phải là ảo ảnh. Ví dụ, thị phần xuất khẩu xe điện toàn cầu của Trung Quốc đã tăng từ mức một con số thấp vào năm 2017 lên gần 25% vào năm 2023. Jörg Wuttke - đối tác tại DGA Group và cựu chủ tịch Phòng Thương mại Liên minh Châu u tại Trung Quốc - nhận định rằng các nhà sản xuất ô tô Đức hiện đang phải học hỏi từ đối thủ Trung Quốc, thay vì đóng vai trò dẫn dắt như trước đây.

Đối với Mỹ và cộng đồng quốc tế, những hàm ý của tình hình này rất sâu rộng. Thứ nhất, các nền kinh tế lớn với mạng lưới quan hệ toàn cầu rộng khắp và đội ngũ hoạch định chính sách có năng lực không dễ bị khuất phục - ngay cả bởi cường quốc hàng đầu thế giới. Điều này đúng với cả Nga, nơi bộ máy quân sự của Vladimir Putin vẫn tiếp tục hoạt động bất chấp các lệnh trừng phạt toàn diện của phương Tây, và Trung Quốc. Lời đe dọa áp thuế 60% của Trump có thể gây thêm trở ngại cho quá trình phát triển của Trung Quốc, nhưng khó có thể ngăn chặn hoàn toàn.

Thứ hai, chiến lược công nghiệp quốc gia có thể mang lại hiệu quả. Các nhà kinh tế ủng hộ thị trường tự do thường chỉ trích sự can thiệp của nhà nước, đồng tình với câu nói nổi tiếng của Ronald Reagan rằng "chín từ đáng sợ nhất trong tiếng Anh là: 'Tôi đến từ chính phủ và tôi ở đây để giúp đỡ'." Tuy nhiên, trên thực tế, mô hình hệ sinh thái bao gồm các nhà hoạch định công nghiệp, ngân hàng quốc doanh, doanh nghiệp nhà nước và doanh nhân tư nhân của Trung Quốc đã chứng minh được hiệu quả trong việc thúc đẩy phát triển kinh tế.

Không thể phủ nhận rằng những hành vi không công bằng cần phải được đối phó: Trung Quốc không thể vừa duy trì rào cản bảo hộ trong nước vừa đòi hỏi tiếp cận thị trường mở ở nước ngoài. Tuy nhiên, bất kể Trump hay Harris giành chiến thắng, tổng thống Mỹ tiếp theo nên được khuyến nghị tập trung nhiều hơn vào việc đẩy nhanh sự tiến bộ của chính nước Mỹ, thay vì chỉ tìm cách kìm hãm sự phát triển của Trung Quốc.