Tôi không chắc chính xác khi nào Friedman đã nói câu đó. Nhưng ông mất năm 2006 ở tuổi 94, và đoạn video cho thấy ông ở tuổi trung niên, vậy nên có lẽ đó là khoảng nửa thế kỷ trước. Chúng ta đáng ra nên lắng nghe, vì lời nói ấy vẫn luôn đúng từ đó đến nay.

Thực tế, tôi vừa đọc một bài viết của cựu đồng nghiệp Randall Denley. Bài viết nói về một chính quyền được cho là có khuynh hướng bảo thủ đang khoe khoang về cách quản lý tài chính "thận trọng, có trách nhiệm" của họ. Họ tuyên bố đang "vạch ra con đường rõ ràng" để trở lại tình trạng cân bằng ngân sách từ tình trạng thâm hụt khổng lồ và đáng lo ngại hiện tại. Denley đã châm biếm một cách sắc sảo: "Hóa ra, việc theo dõi ngân sách cân bằng cũng giống như theo dõi một con kỳ lân vậy. Việc theo dõi thì dễ, nhưng tìm thấy nó mới là chuyện khó."

Đúng vậy, ít nhất là về phần tìm kiếm. Việc theo dõi không dễ dàng như nó đáng ra phải thế, vì ngân sách chính phủ nổi tiếng là một mớ hỗn độn của các quy ước kế toán, ngôn từ được chọn lọc kỹ càng, dự báo kinh tế, và những mánh khóe liên quan đến các khoản nợ dài hạn. Hơn nữa, cả những người lập ngân sách lẫn phần lớn công chúng đều không tuân theo lời khuyên sáng suốt của Friedman về việc chúng ta nên chú ý điều gì khi lần mò trong khu rừng rậm này.

Như thường lệ, Friedman đã nén nhiều sự thật phức tạp vào những từ ngữ ngắn gọn, rõ ràng và sinh động. Ông nói: "Không có cái gọi là ngân sách không cân đối." Câu nói này không phải là vô nghĩa, mà là một nghịch lý tuyệt vời theo phong cách của Chesterton, bởi vì Friedman giải thích tiếp: "Bạn phải trả giá cho nó, hoặc dưới hình thức thuế, hoặc gián tiếp dưới hình thức lạm phát hoặc nợ."

Chính xác. Theo định nghĩa, ngân sách luôn được cân bằng bởi một trong những quy ước kế toán đúng đắn, quy định rằng với mỗi đồng tài sản trong sổ sách, phải có một đồng nợ tương ứng, và ngược lại. Vì vậy, những gì có vẻ như tiền rơi từ trên trời xuống từ chính phủ, trong khi chúng ta đang lạc lối trong sa mạc "Thâm hụt Ngân sách" để tìm kiếm miền đất hứa của công bằng xã hội, thực chất đều được bù đắp ở đâu đó bằng một thứ gì đó. Không có cây tiền thần kỳ nào ở Ottawa, Washington, Toronto, Victoria, hay thậm chí ở Moscow, Bắc Kinh, Bình Nhưỡng hoặc Tehran. Bất cứ thứ gì chính phủ chi tiêu, họ đều phải thu vào bằng cách nào đó.

Tất nhiên, nguyên tắc này không nhất thiết đòi hỏi phải áp dụng mô hình nhà nước tối thiểu kiểu "người gác đêm" mà tôi ưa thích. Đó là một nhà nước chỉ có nhiệm vụ bảo vệ đất nước, ngăn chặn bạo lực và gian lận, còn lại để người dân tự do quyết định cuộc sống của mình - dù trong lo lắng hay bình yên, theo cách họ thấy phù hợp nhất. Tuy nhiên, nguyên tắc này đòi hỏi chúng ta phải thảo luận cụ thể về những gì chính phủ đang làm. Chúng ta cần cân nhắc kỹ lưỡng giữa chi phí và lợi ích của các hành động này, với sự hiểu biết rõ ràng về những gì chúng thực sự mang lại.

Lợi ích từ chi tiêu công, đặc biệt là từ các quy định, thường không lớn như những người ủng hộ tuyên bố. Các quy định này chiếm dụng và sử dụng tài sản theo những cách còn khó theo dõi hơn cả khoản nợ dài hạn của Ontario Hydro - khoản nợ hiện đang ẩn trong sổ sách của Tổ chức Tài chính Điện lực Ontario, một đơn vị mà có lẽ chưa đến 1% cử tri từng nghe tên. Những lợi ích này càng khó đo lường khi được mô tả bằng những lời lẽ mơ hồ như: "Lợi nhuận từ khoản đầu tư đó, xét về những gì nó sẽ làm và sẽ chi trả, sẽ rất lớn sau vài thập kỷ nữa". Hoặc những lời hùng biện kiểu: "Đó là nơi sẽ có việc làm, không chỉ vài năm tới, mà cả một thập kỷ, thậm chí một thế hệ sau nữa". Thật khó hiểu làm sao các chính trị gia có thể biết được việc làm sẽ ở đâu sau một thế hệ.

Điều quan trọng là có một cách khá rõ ràng để đo lường chi tiêu thực sự của chính phủ. Ít nhất, sẽ là như vậy nếu chúng ta minh bạch trong kế toán và phương pháp tài trợ, đưa tất cả chi tiêu vào ngân sách chính thức và mọi khoản nợ vào sổ sách công khai. Như Friedman đã nói vào năm 1977: "Chi phí thực sự của chính phủ là những gì chính phủ chi tiêu, không phải những gì được gọi là 'thuế'." Việc chuyển các khoản chi tiêu sang hình thức vay nợ, in tiền từ ngân hàng trung ương, hay đẩy vào một "công ty nhà nước" nào đó không làm giảm gánh nặng. Điều đó chỉ khiến mọi thứ khó nắm bắt và thảo luận hơn. Từ đó lại càng làm tăng gánh nặng, một phần vì chúng ta có thể bị thuyết phục, hoặc tự thuyết phục mình bỏ qua vấn đề chi tiêu chính phủ này trong thời gian dài hơn.

Vì vậy, đây là lời kêu gọi của tôi: Khi chúng ta thảo luận về phạm vi hoạt động và quy mô của chính phủ, hãy cùng nhau công nhận một điều - quy mô thực sự và chi phí thực sự của chính phủ chính là số tiền mà chính phủ chi tiêu. Hãy cùng nỗ lực hết sức để giữ cho phần chi tiêu này trong sổ sách càng minh bạch và rõ ràng càng tốt.