Vào một ngày giá rét ở Alaska vào tháng 3/2021, không lâu sau khi Joe Biden nhậm chức, các nhà ngoại giao hàng đầu của Mỹ và Trung Quốc đã có cuộc gặp tại khách sạn Captain Cook ở Anchorage. Nhưng thay vì những phát biểu ngoại giao mang tính hình thức, cuộc đối thoại nhanh chóng biến thành màn tranh cãi căng thẳng.

Thông thường, những cuộc gặp như vậy diễn ra theo kịch bản quen thuộc: Báo chí được phép vào phòng để ghi nhận một số phát biểu mở đầu mang tính xã giao, sau đó hai bên mới bước vào thảo luận thực chất sau khi máy quay rời đi. Tuy nhiên, lần này, hai phái đoàn đã có màn đấu khẩu kéo dài 71 phút về trật tự thế giới, trong khi các phiên dịch viên chật vật truyền tải chính xác những thông điệp sắc bén giữa bầu không khí nặng nề và những ánh mắt căng thẳng từ cả hai phía.

Phát biểu của Ngoại trưởng Mỹ lúc bấy giờ, Antony Blinken, là nguyên nhân khiến phía Trung Quốc giận dữ. Ông cáo buộc Bắc Kinh sử dụng “cưỡng ép kinh tế” đối với các đồng minh của Mỹ, đồng thời chỉ trích các hành động của Trung Quốc tại Hồng Kông, Tân Cương và Đài Loan là mối đe dọa đối với “trật tự dựa trên luật lệ” – hệ thống được cho là nền tảng duy trì sự ổn định toàn cầu. Blinken nhấn mạnh rằng cần củng cố trật tự này, nếu không thế giới sẽ rơi vào tình trạng “kẻ mạnh làm luật, kẻ thắng chiếm hết.”

Đáp lại, nhà ngoại giao hàng đầu của Trung Quốc khi đó, Dương Khiết Trì, bác bỏ quan điểm của Mỹ và khẳng định Bắc Kinh tuân theo “hệ thống quốc tế lấy Liên Hợp Quốc làm trung tâm.” Ông nhấn mạnh Mỹ “không đại diện cho thế giới” và rằng nhiều quốc gia không công nhận “các giá trị phổ quát mà Mỹ cổ xúy.”

“Mỹ có nền dân chủ kiểu Mỹ, còn Trung Quốc có nền dân chủ kiểu Trung Quốc,” Dương tuyên bố.

Bốn năm sau, khi Donald Trump trở lại Nhà Trắng, cuộc đối đầu năm ấy dường như đã trở thành một màn tranh luận nhẹ nhàng nếu so với hiện tại. Những lời kêu gọi về “trật tự dựa trên luật lệ” của Blinken đã được thay thế bằng học thuyết “nước Mỹ là trên hết” và “hòa bình thông qua sức mạnh.” Trump không ngần ngại đe dọa cả đồng minh lẫn đối thủ bằng thuế quan, từng đề xuất mua lại Greenland và Dải Gaza, đồng thời gọi Tổng thống Ukraine Volodymyr Zelenskiy, người đã lãnh đạo Ukraine chống lại cuộc xâm lược của Nga suốt ba năm qua – là một “nhà độc tài.”

“Đó thực sự là hòa bình thông qua sức mạnh,” Trump phát biểu tuần trước. “Bởi nếu không có sức mạnh, rất khó để có được hòa bình.”

Trump thậm chí còn thách thức cả nguyên tắc pháp quyền khi tuyên bố trên mạng xã hội rằng “Kẻ cứu quốc không vi phạm bất kỳ luật lệ nào” một câu nói thường được cho là trích từ Napoleon Bonaparte.

Hơn một tháng sau khi Donald Trump bước vào nhiệm kỳ thứ hai, ranh giới từng chia cắt Mỹ và Trung Quốc tại cuộc gặp Alaska năm 2021 giờ đây đã trở nên mờ nhạt, nếu không muốn nói là đã biến mất. Cách Trump sử dụng quyền lực, đòi hỏi sự trung thành tuyệt đối và sẵn sàng áp dụng các biện pháp cưỡng ép – lại có nhiều điểm tương đồng với cách Bắc Kinh vận hành hơn bất kỳ tổng thống Mỹ nào kể từ sau Thế chiến thứ hai. Chính sự thay đổi này đang giúp Chủ tịch Trung Quốc Tập Cận Bình giành ưu thế trong cuộc cạnh tranh về mô hình quản trị toàn cầu.

Tại Trung Quốc, toàn bộ chính trị gia, quân đội, tòa án, quan chức và doanh nghiệp đều nằm dưới sự kiểm soát của Đảng Cộng sản. Điều này sẽ được thể hiện rõ tại kỳ họp Quốc hội thường niên. Chính quyền của Tập đã chi hàng tỷ USD để xây dựng một hệ thống giám sát toàn diện nhằm theo dõi công dân và ngăn chặn mọi nguy cơ thách thức quyền lực ngay từ khi manh nha. Luật pháp ở Trung Quốc không chỉ là công cụ duy trì trật tự mà còn là vũ khí bảo vệ quyền lực của Đảng, trong khi quy mô thị trường 1.4 tỷ dân được sử dụng như đòn bẩy để định hình các mối quan hệ địa chính trị.

Trong khi Tập sử dụng toàn bộ bộ máy nhà nước để củng cố quyền lực, Trump cũng đang tận dụng mọi công cụ kinh tế và quân sự của Mỹ nhằm duy trì vị thế siêu cường số một thế giới. Chiến lược này có thể đem lại lợi thế trong ngắn hạn, nhưng về lâu dài, những hành động của Trump đang tạo ra một môi trường quốc tế ngày càng có lợi cho Bắc Kinh.

Từ đỉnh Sharp Peak, một trong những ngọn núi cao nhất Hồng Kông, có thể nhìn xuống vùng biển Mirs dọc theo bờ biển phía nam Trung Quốc. Chính từ vùng biển này, hơn một thế kỷ trước, Mỹ đã thay đổi cục diện địa chính trị châu Á – một phần do Trung Quốc khi đó không thể kiểm soát chính bờ biển của mình.

Năm 1898, sau khi Tổng thống William McKinley, một trong những nhân vật Trump ngưỡng mộ – ra lệnh phong tỏa Cuba do Tây Ban Nha kiểm soát, lực lượng Mỹ đóng tại Hồng Kông (khi đó thuộc Anh) chỉ có 48 giờ để rời đi, vì luật quốc tế không cho phép các cảng trung lập tiếp tế cho quốc gia tham chiến. Để lách luật, Chuẩn đô đốc George Dewey đã điều hạm đội rời cảng Victoria, di chuyển 30 dặm dọc bờ biển vào vùng lãnh hải Trung Quốc, chuẩn bị cho trận tấn công vào Manila.

Nhìn lại sự kiện này, Dewey sau đó viết: “Chúng tôi hiểu rằng một thực thể quốc gia tổ chức lỏng lẻo như đế quốc Trung Hoa khi đó không thể thực thi luật trung lập.”

Trung Quốc và vết thương từ nhiệm kỳ đầu của Trump

Cuối năm đó, Mỹ giành quyền kiểm soát Philippines và Guam từ Tây Ban Nha, đồng thời sáp nhập Hawaii – những khu vực vẫn giữ vai trò chiến lược quan trọng trong cuộc đối đầu với Trung Quốc ngày nay. Bắc Kinh gọi giai đoạn này là “Thế kỷ ô nhục,” khi các cường quốc phương Tây xâu xé lãnh thổ và chiếm đóng các cảng dọc bờ biển Trung Quốc. Di sản lịch sử này vẫn in đậm trong tâm thức chính trị của Bắc Kinh.

Trong nhiệm kỳ đầu của Trump, khi đàm phán thương mại với Trung Quốc, ông tìm cách ép Tập Cận Bình nhượng bộ bằng các yêu cầu cứng rắn, bao gồm thay đổi luật sở hữu trí tuệ và chấm dứt ép buộc chuyển giao công nghệ. Điều này chạm vào nỗi đau lịch sử của Trung Quốc. Giới dân tộc chủ nghĩa tức giận đến mức so sánh trưởng đoàn đàm phán của Bắc Kinh với một quan chức triều Thanh, người từng ký Hiệp ước Shimonoseki năm 1895 với Nhật Bản – một văn kiện bị xem là nỗi ô nhục khi buộc Trung Quốc nhượng lãnh thổ, trong đó có Đài Loan.

Tập không khuất phục trước sức ép của Trump, và cuối cùng tổng thống Mỹ buộc phải chấp nhận một thỏa thuận thương mại “giai đoạn một,” chủ yếu xoay quanh cam kết Trung Quốc mua nông sản Mỹ để hỗ trợ Trump trước thềm bầu cử 2020. Nhưng sau đó, đại dịch Covid-19 bùng phát, đẩy quan hệ Mỹ - Trung xuống mức tồi tệ và giáng đòn mạnh vào cơ hội tái đắc cử của Trump.

Nhiệm kỳ đầu của Trump đã để lại vết thương sâu sắc cho Trung Quốc. Bộ Ngoại giao nước này chuyển sang lập trường hawkish hơn, nhưng chiến lược “ngoại giao chiến lang” lại làm xấu đi hình ảnh Bắc Kinh trên trường quốc tế. Khi Trump gọi Covid-19 là “virus Trung Quốc,” Tập đáp trả bằng chính sách kiểm soát dịch nghiêm ngặt nhất thế giới nhằm thể hiện năng lực quản lý vượt trội. Nhưng chiến lược “Zero Covid” này lại châm ngòi cho làn sóng biểu tình lớn nhất trong nhiều năm, trở thành thách thức nghiêm trọng đối với chính quyền của Tập và Đảng Cộng sản Trung Quốc.

Bước sang nhiệm kỳ thứ hai, Trump có vẻ đang ở vị thế mạnh hơn so với tám năm trước. Ông đã áp thuế 10% đối với toàn bộ hàng nhập khẩu từ Trung Quốc và dọa tăng thêm 10% nữa trong tuần tới, thậm chí có thể còn cao hơn khi Trump tìm cách duy trì vị thế dẫn đầu của Mỹ về kinh tế, quân sự và công nghệ.

Dù vậy, Trump cũng để ngỏ khả năng thỏa thuận với Bắc Kinh. Ông đã đưa ra một số yêu cầu, như buộc Trung Quốc chấp thuận thương vụ bán TikTok và hỗ trợ chấm dứt chiến tranh Nga - Ukraine. Nhưng vẫn chưa rõ liệu Trump có sẵn sàng đối đầu với những “lằn ranh đỏ” của Tập về vấn đề chủ quyền hay không. Dù xung quanh ông có nhiều nhân vật có quan điểm cứng rắn với Trung Quốc, cố vấn thân cận nhất hiện nay dường như lại là Elon Musk – người có lợi ích kinh doanh sâu rộng tại nền kinh tế lớn thứ hai thế giới.

Đến nay, Tập Cận Bình vẫn điềm tĩnh, dường như đã rút ra bài học từ vòng đầu của cuộc chiến thương mại. Trung Quốc khi đó bị động trên bàn đàm phán và dễ dàng mắc bẫy khiêu khích của Trump. Không như Thủ tướng Canada Justin Trudeau, người vội vã tìm cách xoa dịu Trump để tránh thuế quan, Tập đến nay vẫn phớt lờ các đề nghị điện đàm từ tổng thống Mỹ. Ông có thể chấp nhận một thỏa thuận nếu điều kiện không quá bất lợi, nhưng mục tiêu lâu dài vẫn là xây dựng một Trung Quốc đủ mạnh để không bị Mỹ chèn ép.

Giống như người dân Mỹ, đa số người Trung Quốc chỉ mong muốn một cuộc sống ổn định: Có việc làm tốt, mua sắm, đi du lịch, cho con cái học hành đầy đủ và dành thời gian bên gia đình. Đó chính là nền tảng của “hợp đồng xã hội” mà Đảng Cộng sản Trung Quốc duy trì, từ bỏ tự do chính trị để đổi lấy sự thịnh vượng.

Tuy nhiên, trong những năm gần đây, mối quan hệ này đang lung lay. Thị trường bất động sản lao dốc, khu vực tư nhân bị siết chặt, tiêu dùng suy yếu, đẩy nền kinh tế vào chu kỳ giảm phát kéo dài nhất kể từ thập niên 1960. Những yếu tố này đang làm suy giảm tham vọng vượt Mỹ để trở thành nền kinh tế lớn nhất thế giới vào năm 2030.

Xuất khẩu là điểm sáng hiếm hoi. Tập đã thúc đẩy cỗ máy sản xuất Trung Quốc lên mức kỷ lục để duy trì tăng trưởng và thống lĩnh các ngành công nghiệp chủ chốt như xe điện, pin và năng lượng mặt trời. Nhưng chiến lược này đang bị đe dọa khi Trump áp thuế mạnh tay, kéo theo nguy cơ các nước khác cũng có động thái tương tự để ngăn làn sóng hàng hóa Trung Quốc tràn ngập thị trường toàn cầu.

Kỳ họp Đại hội Đại biểu Nhân dân Toàn quốc (NPC) sắp tới sẽ định hình chiến lược vực dậy nền kinh tế Trung Quốc trong bối cảnh chủ nghĩa bảo hộ gia tăng. Bắc Kinh có thể sẽ đưa ra các biện pháp kích thích tiêu dùng để giảm áp lực từ Mỹ trong vấn đề tái cân bằng kinh tế. Tuy nhiên, Tập Cận Bình vẫn ưu tiên duy trì ngành sản xuất không chỉ nhằm tạo việc làm và thúc đẩy đổi mới công nghệ mà còn để đảm bảo an ninh quốc gia.

Điều trớ trêu là giới lãnh đạo Trung Quốc lo ngại viễn cảnh lặp lại “cú sốc Trung Quốc”, sự trỗi dậy của nền sản xuất giá rẻ từng khiến ngành công nghiệp Mỹ lao đao và góp phần vào sự thắng thế của Trump. Giờ đây, Trump tìm cách khôi phục nền sản xuất nội địa bằng cách áp thuế mạnh tay đối với các ngành chiến lược như chất bán dẫn, thu hút đầu tư và siết chặt kiểm soát xuất khẩu để hạn chế Trung Quốc tiếp cận công nghệ tiên tiến. Tuy nhiên, các biện pháp này chưa thể ngăn Bắc Kinh tiến bước, khi những đột phá như công nghệ AI của DeepSeek đang thắp lên kỳ vọng mới trong giới đầu tư.

Đối với Tập, một nền công nghiệp mạnh mẽ còn có vai trò sống còn trong lĩnh vực quốc phòng và năng lượng. Việc phát triển các tấm pin mặt trời và pin lưu trữ không chỉ giúp Trung Quốc dẫn đầu về công nghệ xanh mà còn giảm phụ thuộc vào nhiên liệu hóa thạch nhập khẩu, một lợi thế chiến lược trong trường hợp Mỹ và đồng minh tìm cách phong tỏa nguồn cung nếu xung đột nổ ra liên quan đến Đài Loan.

Trump nhiều lần tuyên bố sẽ tránh đối đầu quân sự với các đối thủ chiến lược như Nga và Trung Quốc, trừ khi lợi ích cốt lõi của Mỹ bị đe dọa. Quan điểm này khiến các đồng minh châu Âu, Đông Á và Đài Loan lo ngại. Nếu Washington chấp nhận để Putin giành chiến thắng ở Ukraine, câu hỏi đặt ra là liệu Mỹ có sẵn sàng bảo vệ Đài Loan nếu Bắc Kinh ra tay hay không.

Dù vậy, ngay cả khi Trump tỏ thái độ thờ ơ, một cuộc chiến toàn diện vẫn khó có khả năng xảy ra. Một nguyên tắc cốt lõi của Trung Quốc là đảm bảo ổn định và an toàn cho người dân, và bất kỳ cuộc xung đột lớn nào cũng có thể trở thành thách thức chính trị nghiêm trọng đối với Đảng Cộng sản. Kể từ sau sự kiện Thiên An Môn, Bắc Kinh ưu tiên các biện pháp kiểm soát hà khắc hơn là trấn áp đẫm máu. Ở Hồng Kông và Tân Cương, chính quyền đã sử dụng luật pháp nghiêm ngặt, giám sát chặt chẽ và giam giữ hàng loạt thay vì đàn áp quân sự quy mô lớn.

Ngay cả khi Tập tin rằng Trung Quốc có thể giành chiến thắng nhanh chóng trong một cuộc chiến Đài Loan mà không bị cuốn vào xung đột kéo dài, nguy cơ các đợt tấn công trả đũa gây thiệt hại nghiêm trọng tại các thành phố ven biển như Thượng Hải vẫn là rủi ro lớn. Dù các quan chức Trung Quốc khẳng định người dân sẵn sàng hy sinh vì tổ quốc, nhưng trong nội bộ, họ thừa nhận rằng đất nước chưa thực sự sẵn sàng cho một cuộc chiến.

Trung Quốc và trật tự mới: Chiến lược định hình vị thế toàn cầu

Bất kỳ lệnh trừng phạt nào do Mỹ áp đặt cũng có thể cản trở mục tiêu dài hạn của Tập Cận Bình, đưa thu nhập bình quân đầu người của Trung Quốc ngang tầm các quốc gia phát triển trung bình vào năm 2035 và củng cố vị thế toàn cầu vào giữa thế kỷ này.

Tại kỳ họp Đại hội Đại biểu Nhân dân Toàn quốc (NPC) sắp tới, Thủ tướng Lý Cường nhiều khả năng sẽ tập trung vào những mục tiêu chiến lược này. Dù các tuyên bố về Đài Loan luôn thu hút sự chú ý, phần lớn bài phát biểu dài 13,700 từ của ông trong năm 2024 xoay quanh các chính sách nâng cao chất lượng cuộc sống người dân, từ cải thiện đất nông nghiệp, lắp đặt thang máy trong các khu chung cư cũ đến thúc đẩy văn hóa đọc.

Từ góc nhìn của Bắc Kinh, Trump không che giấu tham vọng bá quyền của Mỹ như các chính quyền tiền nhiệm.

Washington từ lâu đã có tiền lệ phớt lờ luật chơi quốc tế nếu chúng mâu thuẫn với lợi ích chiến lược của nước này, một dạng "chủ nghĩa ngoại lệ Mỹ" mà Trung Quốc thường xuyên chỉ trích. Dẫu vậy, trước đây, Mỹ vẫn cố gắng biện minh rằng những hành động của mình phục vụ lợi ích chung, chẳng hạn như bảo vệ dân chủ khỏi chủ nghĩa độc tài, duy trì ổn định toàn cầu hay ngăn chặn các cuộc chiến tranh kéo dài.

Với Trump, ngay cả lớp vỏ đạo đức đó cũng không còn. Trong thế giới quan của ông, Ukraine bị coi là kẻ khiêu khích Nga, châu Âu là mối đe dọa an ninh lớn hơn cả Nga và Trung Quốc, các liên minh quân sự chẳng khác gì những thỏa thuận bảo kê, chủ quyền có thể đem ra mặc cả, và mọi hành động đàn áp đều có thể biện minh bằng lợi ích quốc gia.

Những quan điểm này lại phù hợp với lợi ích chiến lược của Bắc Kinh, từ phản đối các liên minh quân sự chính thức, siết chặt kiểm soát xã hội nhân danh an ninh quốc gia, đến củng cố yêu sách lãnh thổ ở Biển Đông, Đài Loan và các khu vực xung quanh. Quan điểm này từng được nhà ngoại giao Dương Khiết Trì thể hiện rõ từ năm 2010 khi tuyên bố trước các nước Đông Nam Á: “Trung Quốc là nước lớn, các nước khác là nước nhỏ và đó là thực tế.”

Trung Quốc và Mỹ: Trật tự thế giới đang dịch chuyển

Sự hội tụ lợi ích giữa Mỹ và Trung Quốc đã thể hiện rõ trong tuần này tại Liên Hợp Quốc, khi cả hai ủng hộ một nghị quyết của Hội đồng Bảo an về Ukraine mà không quy trách nhiệm cho Putin vì khơi mào chiến tranh. Đối với Trung Quốc, quốc gia hưởng lợi nhiều nhất từ trật tự toàn cầu dựa trên luật lệ, đây chính là cách hệ thống này nên vận hành: Các cường quốc chia lại phạm vi ảnh hưởng và giải quyết xung đột mà không cần đến những lời kêu gọi sáo rỗng về nhân quyền.

Dù chính sách của Trump có thể gây tổn hại ngắn hạn cho Trung Quốc, đặc biệt trong lĩnh vực thương mại, về dài hạn, ông đang định hình một thế giới thuận lợi hơn cho Đảng Cộng sản Trung Quốc. Những động thái như đe dọa dùng sức mạnh quân sự và kinh tế để giành quyền kiểm soát Greenland cho thấy một con đường ít đổ máu hơn để Bắc Kinh áp đặt ảnh hưởng lên Đài Loan, thay vì mô hình đầy rủi ro mà Putin áp dụng với Ukraine.

Quan trọng hơn, trong cuộc cạnh tranh quyền lực dài hạn, Tập Cận Bình có lợi thế lớn: Ở tuổi 71, ông trẻ hơn Trump bảy tuổi và không phải lo lắng về các cuộc bầu cử.

Điều đó đồng nghĩa với việc Tập có thể chờ đợi đến khi cục diện chính trị Mỹ thay đổi. Và khi thời điểm đó đến, người kế nhiệm Trump có thể nhận ra rằng "dân chủ kiểu Trung Quốc" đã trở thành chuẩn mực, còn "trật tự dựa trên luật lệ" đã vĩnh viễn thay đổi.