Khi cuốn The (Mis)behavior of Markets của Benoit Mandelbrot ra mắt năm 2004, đó thực sự là một cú sốc khai sáng cho nhiều người trong chúng ta. Tôi vẫn nhớ khoảnh khắc ngồi lì trong xe ở bãi đỗ, không nỡ đặt cuốn sách xuống vì bị cuốn hút đến mức quên cả thời gian.

Tóm tắt cuốn sách: Đôi khi thị trường sụp đổ mà chẳng cần bất kỳ lý do rõ ràng nào. Cấu trúc nội tại của thị trường mang tính fractal (cấu trúc phân dạng), và chính đặc điểm này khiến thị trường có thể gãy đổ bất ngờ mà không có dấu hiệu báo trước. Sau mỗi cú sốc, con người lại tìm kiếm một “kẻ tội đồ” bên ngoài, chẳng hạn lỗi chính sách của Cục Dự trữ Liên bang, lo ngại lạm phát, hay bất kỳ lý do nào khác, nhưng những lời giải thích kiểu “hậu nghiệm” đó chỉ che lấp sự thật cốt lõi: Bất ổn là một phần cấu trúc tự nhiên của thị trường.

Thị trường có thể vận hành ổn định suốt nhiều năm, tạo cảm giác rằng mọi thứ đều trong tầm kiểm soát. Mỗi lần trục trặc, chỉ cần hạ lãi suất hoặc bơm thanh khoản là đâu lại vào đấy. Nhà đầu tư cảm thấy mọi biến động đều có thể kiểm soát và điều chỉnh.

Nhưng đó chỉ là ảo giác. Đến một thời điểm nào đó, thị trường sẽ “nổi loạn,” và khi điều đó xảy ra, hậu quả có thể vô cùng nghiêm trọng.

Tự nhiên cũng đầy ví dụ tương tự. Biển cả có thể bình lặng suốt nhiều giờ liền, rồi đột ngột một cơn sóng thần khổng lồ xuất hiện mà chẳng có dấu hiệu báo trước.

Và lúc ấy, tình trạng con tàu là yếu tố quyết định. Một con tàu vững chắc sẽ vượt qua cơn sóng dữ, trong khi một con tàu mục nát, rệu rã sẽ bị nhấn chìm ngay lập tức.

Nhưng lòng kiêu ngạo của con người cũng là một rủi ro lớn. Nếu hành khách và thủy thủ đoàn của con tàu mục nát ấy đều tự huyễn hoặc nhau rằng con tàu vẫn “chắc như bàn thạch,” thì khoảnh khắc con tàu vỡ nát sẽ là cú sốc chẳng ai kịp trở tay.

Tâm lý thị trường hiện nay cũng vậy. Đám đông tin rằng con tàu thị trường chứng khoán là một siêu du thuyền vững chãi. Dù có gặp “sóng thần” nào thì con tàu vẫn sẽ trụ vững và vượt qua.

Nhưng nếu họ sai thì sao? Nếu thực chất chúng ta chỉ đang lênh đênh trên một con tàu cũ nát, chỉ khoác lớp sơn mới bóng bẩy? Nếu niềm tin vào sự “vững chắc” ấy không dựa trên dữ liệu thực tế mà chỉ là những lời tung hô sáo rỗng quanh quầy bar và xe đẩy tráng miệng?

Đám đông vẫn tin rằng con tàu này không thể chìm. Họ tin rằng chiến lược “bắt đáy” sau mỗi cú rung lắc là tấm vé chắc chắn dẫn đến lợi nhuận. Nhưng niềm tin này không dựa trên quy luật nhân quả mà chỉ là thiên kiến gần nhất vì suốt 15 năm qua, “bắt đáy” đã luôn mang lại chiến thắng.

Chẳng ai muốn rời khỏi sòng bạc hạng nhất để chui vào chiếc xuồng cứu hộ khi lợi nhuận dễ dàng vẫn đang bày ra trước mắt. Nhưng câu hỏi quan trọng là: Liệu con tàu này có thực sự vững chắc? Ai đang kiểm tra tình trạng thực tế của nó? Và ai chỉ đang hùa theo đám đông? Liệu chúng ta có đủ khả năng phân biệt?

Trong một bong bóng đầu cơ hưng phấn, câu trả lời là: “Không.” Khi bong bóng còn phình to, chiến lược “bắt đáy” chính là chìa khóa để thắng lớn, và nhà đầu tư cứ thế tiếp tục hái quả ngọt. Vậy thì, ai còn bận tâm đến những cơn sóng thần hay tình trạng mục nát của con tàu?

Tôi thường nhắc đến đồ thị của bong bóng dot-com như một lời nhắc nhở rằng điều này không xảy ra ở một thời kỳ “tiền công nghệ” xa xưa, mà ngay trong kỷ nguyên công nghệ hiện đại của chúng ta. Tôi từng tham dự hội chợ công nghệ Comdex ở Las Vegas vào đỉnh điểm cơn sốt dot-com và tận mắt chứng kiến cảnh người tham dự vừa dự hội chợ vừa giao dịch cổ phiếu ngay giữa đám đông.

Mỗi bong bóng đều hứa hẹn rằng: “Lần này sẽ khác.” Nhưng cuối cùng, tất cả bong bóng đều vỡ.

Bong bóng dotcom

Hãy để ý những đợt tăng vọt mạnh mẽ mỗi khi đám đông lao vào “bắt đáy.” Đợt sụt giảm đầu tiên nhanh chóng bị mua vào ồ ạt, tạo nên cú hồi mạnh mẽ. Nhưng ngay sau đó, thị trường tiếp tục lao dốc, thiết lập mức đáy mới. Đám đông lại không bỏ lỡ cơ hội, tiếp tục mua vào, đẩy giá tăng vọt trong tâm lý hưng phấn, như thể phát đi tín hiệu “mọi thứ đã ổn, mua ngay!” cho đến khi đợt tăng này cũng nhanh chóng thất bại.

Tiếp theo là một cú “bắt đáy” cuối cùng trong tâm lý hưng phấn cao độ, tạo thành mô hình “đỉnh đôi” (double-top). Khi đợt tăng này suy yếu và không thể vượt qua đỉnh cũ, thị trường bắt đầu rơi vào xu hướng giảm kéo dài trong nhiều năm, theo mô hình “bậc thang đi xuống.” Cuối cùng, chỉ số chạm đáy sau khi bay hơi khoảng 80% giá trị so với đỉnh cao nhất.

Thị trường đôi khi sẽ “nổi loạn” vào những thời điểm không ngờ tới. Mức độ thiệt hại sẽ phụ thuộc vào hai yếu tố: Độ vững chắc của con tàu và mức độ ảo tưởng mà đám đông tự tạo ra.