Trong hơn 40 năm qua, nền kinh tế của Trung Hoa Đại Lục được hưởng lợi nhờ loạt dự án đầu tư vào các nhà máy, tòa nhà chọc trời và đường sá. Mô hình này mở ra cho một giai đoạn tăng trưởng phi thường giúp Trung Quốc thoát khỏi đói nghèo và biến nước này thành công xưởng của thế giới. Tuy nhiên, công thức này dường như không còn hiệu quả áp dụng như trước đây nữa.

Những gì mà Trung Quốc đã làm để bắt kịp các nền kinh tế lớn khác giờ đây không còn ý nghĩa gì nữa khi đất nước này đang chìm trong nợ nần và cạn kiệt mọi thứ để xây dựng. Trên khắp Trung Quốc, nhiều cây cầu và sân bay không được sử dụng. Hàng triệu căn hộ không có người ở. Lợi tức đầu tư đã giảm mạnh.

Các dấu hiệu rắc rối vượt ra ngoài dữ liệu kinh tế ảm đạm của Trung Quốc đến các tỉnh xa xôi, bao gồm cả Vân Nam ở phía tây nam, nơi gần đây cho biết họ sẽ chi hàng triệu đô la để xây dựng một cơ sở kiểm dịch Covid-19 mới, có diện tích gần bằng ba sân bóng đá, mặc dù Trung Quốc đã chấm dứt chính sách “không có Covid” của họ cách đây nhiều tháng và rất lâu sau khi thế giới vượt qua đại dịch.

Các địa phương khác cũng đang làm như vậy. Với đầu tư tư nhân yếu và xuất khẩu giảm sút, các quan chức cho biết họ có rất ít sự lựa chọn ngoài việc tiếp tục vay nợ và xây dựng để kích thích nền kinh tế của họ.

Các nhà kinh tế giờ đây tin rằng, Trung Quốc đang bước vào một kỷ nguyên tăng trưởng chậm hơn nhiều, với nhân khẩu học không thuận lợi (dân số già hóa, lực lượng lao động suy giảm) và sự chia rẽ ngày càng lớn với Mỹ và các đồng minh, gây rủi ro cho đầu tư và thương mại nước ngoài.

“Chúng ta đang chứng kiến sự thay đổi quỹ đạo đáng chú ý nhất trong lịch sử kinh tế”. Adam Tooze, giáo sư lịch sử của Đại học Columbia chuyên nghiên cứu về các cuộc khủng hoảng kinh tế, nói.

Vậy tương lai kinh tế Trung Quốc sẽ ra sao? Trong báo cáo mới nhất, IMF dự báo trong những năm tới GDP Trung Quốc sẽ tăng trưởng dưới 4%, chưa bằng một nửa so với mức trung bình trong 40 năm qua. Capital Economics dự báo tăng trưởng GDP giảm từ mức 5% trong năm 2019 xuống còn 3% và sẽ giảm xuống quanh 2% vào năm 2030.

Nguồn: Viện Lowy dựa trên dữ liệu của Ban Dân số Liên hợp quốc (dân số trong độ tuổi lao động); Viện Lowy (năng suất); Bruegel (trở về)

Với tốc độ đó, Trung Quốc sẽ không đạt được mục tiêu do Chủ tịch Tập Cận Bình đặt ra vào năm 2020 là tăng gấp đôi quy mô nền kinh tế vào năm 2035. Điều đó có thể khiến Trung Quốc sẽ không bao giờ vượt Mỹ để trở thành nền kinh tế lớn nhất thế giới.

Mặc dù vậy, các nhà kinh tế tin rằng Trung Quốc đã bước vào một giai đoạn khó khăn hơn, trong đó các phương pháp thúc đẩy tăng trưởng trước đây mang lại lợi nhuận giảm dần.

Một số chủng này đã xuất hiện trước đại dịch. Bắc Kinh đã có thể duy trì tốc độ tăng trưởng liên tục bằng cách vay mượn nhiều hơn và dựa vào thị trường nhà ở đang bùng nổ, trong một số năm, thị trường này chiếm hơn 25% tổng sản phẩm quốc nội của Trung Quốc.

Các tòa nhà dân cư được phát triển bởi Country Garden Holdings. Một trong những nhà phát triển bất động sản còn tồn tại lớn nhất của đất nước, hiện nay đang trên bờ vực có thể vỡ nợ.

Thành công ban đầu của đất nước trong việc ngăn chặn Covid-19 và sự gia tăng chi tiêu cho đại dịch của người tiêu dùng Hoa Kỳ, càng che đậy những rắc rối kinh tế của Trung Quốc. Bong bóng nhà đất đã nổ ra kể từ đó, nhu cầu của phương Tây đối với các sản phẩm của Trung Quốc đã giảm xuống và việc vay nợ đã đạt đến mức không bền vững.

Triển vọng của Trung Quốc đã u ám đi đáng kể trong những tháng gần đây với động sản xuất bị thu hẹp, xuất khẩu giảm và tỷ lệ thất nghiệp của thanh niên đã đạt mức cao kỷ lục. Country Garden Holdings, một trong những nhà phát triển bất động sản lớn nhất nước còn trụ được cho đến nay, đang trên bờ vực vỡ nợ khi toàn bộ nền kinh tế rơi vào tình trạng giảm phát.

Đình đốn kinh tế giống như Nhật Bản?

Nếu không có các biện pháp kích thích mạnh mẽ hơn từ Bắc Kinh và nỗ lực có ý nghĩa để vực dậy hoạt động chấp nhận rủi ro của khu vực tư nhân, một số nhà kinh tế tin rằng, Trung Quốc có thể rơi vào tình trạng tăng trưởng trì trệ kéo dài giống như những gì Nhật Bản đã trải qua kể từ thập niên 1990, khi bong bóng bất động sản bùng vỡ dẫn đến nhiều năm giảm phát và tăng trưởng gần như đứng im.

Tuy nhiên, không giống như Nhật Bản, Trung Quốc sẽ bước vào thời kỳ như vậy trước khi trở thành nước giàu trên thế giới, với thu nhập bình quân đầu người thấp hơn nhiều so với các nền kinh tế tiên tiến hơn. Năm ngoái, GDP bình quân đầu người của Trung Quốc đạt khoảng 12.850 USD, thấp hơn con số 13.845 USD mà Ngân hàng Thế giới (WB) phân loại là ngưỡng tối thiểu đối với một quốc gia “có thu nhập cao”. GDP bình quân đầu người của Nhật Bản vào năm 2022 là khoảng 42.440 USD và của Mỹ khoảng 76.400 USD.

Một nền kinh tế Trung Quốc yếu hơn cũng có thể làm suy yếu sự ủng hộ của dân chúng dành cho ông Tập, nhà lãnh đạo quyền lực nhất của Trung Quốc trong những thập kỷ gần đây, mặc dù hiện tại không có dấu hiệu nào cho thấy sự phản đối có tổ chức. Một số nhà phân tích Hoa Kỳ lo ngại Bắc Kinh có thể đối phó với tình trạng tăng trưởng chậm lại bằng cách trở nên đàn áp hơn ở trong nước và hung hăng hơn ở nước ngoài, làm tăng nguy cơ xung đột, bao gồm cả khả năng xảy ra xung đột trên đảo Đài Loan tự trị.

Tại một buổi gây quỹ chính trị vào ngày 10 tháng 8, Tổng thống Biden đã gọi các vấn đề kinh tế của Trung Quốc là “quả bom hẹn giờ tích tắc” có thể thúc đẩy các nhà lãnh đạo của nước này “làm những điều xấu”.

Bắc Kinh đáp trả bằng một bài bình luận của Tân Hoa Xã chính thức, nói rằng Biden “có ý định coi việc bôi nhọ Trung Quốc là một phần trong ‘chiến lược lớn’ của ông ấy nhằm giải quyết những rắc rối kinh tế của Mỹ.” Bài bình luận cũng mô tả sự phục hồi kinh tế của Trung Quốc trong năm nay là mạnh mẽ, bất chấp một số thách thức.

Chủ tịch Trung Quốc Tập Cận Bình thị sát công trường xây dựng nhà ga đường sắt và trung tâm thương mại quốc tế ở tỉnh Hà Bắc vào tháng 5.

Việc xây dựng một nút giao thông cao tốc ở tỉnh Hà Nam của Trung Quốc được công bố vào tháng 6.

Các quan chức Trung Quốc đã thực hiện một số bước khiêm tốn để phục hồi tăng trưởng, bao gồm cả việc cắt giảm lãi suất và cam kết sẽ làm nhiều hơn nếu các điều kiện trở nên tồi tệ hơn. Văn phòng Thông tin Hội đồng Nhà nước, nơi xử lý các câu hỏi của giới truyền thông đối với lãnh đạo Trung Quốc, đã không trả lời các câu hỏi.

“Một số chính trị gia và phương tiện truyền thông phương Tây đã phóng đại và thổi phồng những khó khăn hiện tại trong quá trình phục hồi kinh tế hậu Covid của Trung Quốc,” một phát ngôn viên của Bộ Ngoại giao cho biết vào ngày 16 tháng 8. “Sự thật sẽ chứng minh họ đã sai.”

‘Thế kỷ Trung Quốc’

Quá trình trỗi dậy của nền kinh tế Trung Quốc đánh dấu một sự thay đổi đáng kinh ngạc. Trung Quốc liên tục thách thức các chu kỳ kinh tế trong bốn thập niên kể từ khi nhà lãnh đạo Đặng Tiểu Bình bắt đầu kỷ nguyên “cải cách và mở cửa” vào năm 1978.

Trong thời kỳ đó, Trung Quốc đã tăng thu nhập bình quân đầu người lên gấp 25 lần và giúp hơn 800 triệu người dân thoát nghèo, theo WB. Con số này chiếm hơn 70% tổng tỷ lệ giảm nghèo trên thế giới. Trung Quốc đã phát triển từ một quốc gia tàn tạ vì nạn đói trở thành nền kinh tế lớn thứ hai thế giới và là đối thủ cạnh tranh lớn nhất của Mỹ để giành vị thế lãnh đạo toàn cầu.

Giới nghiên cứu bị mê hoặc bởi sự trỗi dậy của Trung Quốc đến mức một số người dự báo về “Thế kỷ của Trung Quốc”, với việc Trung Quốc thống trị nền kinh tế và chính trị thế giới, tương tự như cách thế kỷ 20 được gọi là “Thế kỷ của Mỹ”.

Sự bùng nổ của Trung Quốc được tạo ra bởi dòng vốn đầu tư lớn bất thường vào cơ sở hạ tầng và các tài sản cố định khác. Trung bình trong các năm từ 2008 đến 2021, dòng vốn đầu tư này chiếm khoảng 44% GDP. Cùng kỳ, tỷ lệ trên thế giới là 25% và ở Mỹ chỉ khoảng 20%.

Sở dĩ Trung Quốc có thể chi lớn đến vậy một phần là nhờ hệ thống các ngân hàng nhà nước thiết lập lãi suất tiền gửi ở mức thấp, từ đó huy động được lượng vốn lớn với chi phí thấp để xây dựng các dự án. Trung Quốc đã xây dựng hàng chục nghìn km đường cao tốc, hàng trăm sân bay và mạng lưới đường sắt cao tốc lớn nhất thế giới.

Tuy nhiên, qua thời gian, những dấu hiệu cho thấy sự thừa mứa ngày càng hiện rõ. Năm 2018, khoảng 1/5 số căn hộ ở thành thị Trung Quốc (tương đương ít nhất 130 triệu căn) bị bỏ trống, theo số liệu thống kê của ĐH Tài chính và Kinh tế Tây Nam.

Một ga tàu cao tốc ở Đan Châu, thành phố nằm ở phía Nam của tỉnh Hải Nam, tốn 5,5 triệu USd để xây dựng nhưng chưa bao giờ đi vào hoạt động vì nhu cầu của hành khách quá thấp.

Hay Quý Châu, một trong những tỉnh nghèo nhất Trung Quốc với GDP bình quân đầu người năm ngoái chưa tới 7.200 USD nhưng đã xây hơn 1.700 cây cầu và 11 sân bay. Ước tính tỉnh này có nợ xấu 388 tỷ USD tính đến cuối năm 2022.

Một hành khách đợi ở sân bay Yuezhao, tỉnh Quý Châu. Quý Châu, một trong những tỉnh nghèo nhất nước, tự hào có hơn 1.700 cây cầu và 11 sân bay, nhiều hơn tổng số sân bay ở bốn thành phố hàng đầu của Trung Quốc.

Cầu hẻm núi Huajiang đang được xây dựng ở tỉnh Quý Châu, được hiển thị vào tháng Năm.

Kenneth Rogoff, giáo sư ĐH Harvard, cho rằng những gì diễn ra ở Trung Quốc giống như nhiều nền kinh tế châu Á khác trong thời kỳ tăng tốc đô thị hóa, các nước châu Âu sau thế chiến thứ hai hay cơn sốt cơ sở hạ tầng ở Nhật Bản trong những năm 1980 và 1990. Tuy nhiên nếu như châu Âu và một số nước châu Á đã thúc đẩy được tăng trưởng, Nhật Bản lại rơi vào tình trạng đầu tư quá mức và không mang lại hiệu quả.

“Điểm mấu chốt là họ đang gặp phải lợi nhuận giảm dần trong việc xây dựng công cụ,” anh ấy nói, “Bạn có thể đi bao xa với nó cũng có giới hạn.”

Các chuyên gia kinh tế ước tính hiện tại Trung Quốc phải đầu tư khoảng 9 USD để tạo ra mỗi USD tăng trưởng GDP. Cách đây 1 thập kỷ, con số chưa đến 5 USD và trong những năm 1990 Trung Quốc chỉ cần đầu tư hơn 3 USD.

Tỷ suất sinh lời trên tài sản (ROA) của các doanh nghiệp tư nhân cũng đã giảm từ 9,3% ở thời điểm cách đây 5 năm xuống còn 3,9%, theo Bert Hofman, người đứng đầu Viện nghiên cứu Đông Á trực thuộc ĐH Quốc gia Singapore. ROA của khối doanh nghiệp nhà nước giảm từ 4,3% xuống còn 2,8%.

Trong khi đó lực lượng lao động của Trung Quốc đang bị thu hẹp và năng suất tăng chậm lại. Từ những năm 1980 đến đầu những năm 2000, tăng trưởng năng suất đóng góp khoảng 1/3 tăng trưởng GDP Trung Quốc, nhưng trong thập kỷ vừa qua tỷ trọng đã giảm xuống còn chưa đến 1/6.

Khi mà Nợ nần chồng chất

Giải pháp cho nhiều chính quyền địa phương của Trung Quốc là tiếp tục vay và xây dựng. Theo dữ liệu của Ngân hàng Thanh toán Quốc tế (BIS), tổng nợ của Trung Quốc, bao gồm cả nợ của các cấp chính quyền địa phương và công ty nhà nước, đã tăng lên gần 300% GDP vào năm 2022, tăng từ mức dưới 200% vào năm 2012.

Bị hạn chế những khoản vay trực tiếp để tài trợ cho các dự án cơ sở hạ tầng, nhiều tỉnh thành chuyển sang những khoản vay ngoại bảng. Theo IMF, những khoản vay như vậy có thể lên tới 9.000 tỷ USD trong năm nay.

Rhodium Group, một công ty nghiên cứu kinh tế có trụ sở tại New York, ước tính rằng chỉ có khoảng 20% các công ty tài chính được chính quyền địa phương sử dụng để tài trợ cho các dự án có đủ dự trữ tiền mặt để đáp ứng các nghĩa vụ nợ ngắn hạn của họ, bao gồm cả trái phiếu thuộc sở hữu của các nhà đầu tư trong nước và nước ngoài.

Tại Vân Nam, vị trí của trung tâm kiểm dịch khổng lồ, chi tiêu lớn cho cơ sở hạ tầng đã thúc đẩy tăng trưởng trong nhiều năm. Các quan chức đã chi hàng trăm tỷ đô la bao gồm cả cây cầu treo cao nhất châu Á, hơn 6.000 dặm đường cao tốc và nhiều sân bay hơn nhiều khu vực khác ở Trung Quốc.

Các dự án hạ tầng đã thúc đẩy du lịch và giúp mở rộng thương mại các sản phẩm của Vân Nam bao gồm thuốc lá, máy móc và kim loại. Từ năm 2015 đến 2020, Vân Nam là một trong những khu vực phát triển nhanh nhất ở Trung Quốc. Tuy nhiên, tăng trưởng của tỉnh này yếu đi trong vài năm qua. Cơn khủng hoảng bất động sản ảnh hưởng nặng nề đến tài chính địa phương, do doanh thu bán đất cạn kiệt.

Cầu Long Giang, phía tây Vân Nam. Các quan chức đã chi hàng trăm tỷ đô la bao gồm cả cây cầu treo cao nhất châu Á, hơn 6.000 dặm đường cao tốc và nhiều sân bay hơn nhiều khu vực khác ở Trung Quốc.

Tỷ lệ nợ trên doanh thu của Vân Nam đã tăng lên 151% vào năm 2021, vi phạm mức 150% được IMF coi là đáng báo động, theo Lianhe Ratings, một cơ quan xếp hạng tín dụng của Trung Quốc.

TTuy nhiên, Vân Nam vẫn tiếp tục ấp ủ những kế hoạch tham vọng. Đầu năm 2020, chính quyền ở đây cho biết sẽ chi gần 500 tỉ đô la cho hàng trăm dự án hạ tầng, bao gồm chương trình trị giá hơn 15 tỉ đô la nhằm chuyển nước từ các phần của sông Dương Tử đến khu vực trung tâm khô hạn của tỉnh.

Một kế hoạch tháng 2 do Wenshan, một thành phố ở Vân Nam ban hành, đã liệt kê trung tâm kiểm dịch “vĩnh viễn” là một trong một số biện pháp nhằm thúc đẩy ổn định kinh tế. Sau khi chính phủ chính thức đưa ra giá thầu vào tháng 6 để xây dựng, người dân địa phương đã đặt câu hỏi về việc sử dụng vốn.

“Thật là lãng phí tiền bạc,” một người dùng Weibo, một nền tảng tiểu blog phổ biến ở Trung Quốc, viết.

Một quan chức Vân Nam xác nhận kế hoạch xây dựng cơ sở cách ly, dự kiến hoàn thành vào cuối năm nay, nhưng từ chối bình luận thêm.

Kiểm soát chặt chẽ hơn

Tại các hành lang quyền lực của Bắc Kinh, các quan chức cấp cao đã nhận ra rằng mô hình tăng trưởng trong những thập kỷ qua đã đạt đến giới hạn của nó. Trong một bài phát biểu thẳng thắn trước thế hệ lãnh đạo đảng mới vào năm ngoái, ông Tập đã nhắm vào các quan chức dựa vào việc vay mượn để xây dựng để mở rộng các hoạt động kinh tế.

“Một số người tin rằng phát triển có nghĩa là đầu tư vào các dự án và mở rộng quy mô đầu tư,” ông nói, đồng thời cảnh báo, “bạn không thể đi trên con đường cũ với đôi giày mới.” Cho đến nay, Tập Cận Bình và nhóm của ông đã làm rất ít để thay đổi mô hình tăng trưởng cũ của đất nước.

Theo các nhà kinh tế, giải pháp rõ ràng nhất là Trung Quốc thúc đẩy chi tiêu của người tiêu dùng và các ngành dịch vụ, giúp tạo ra một nền kinh tế cân bằng hơn, giống với Mỹ và Tây Âu hơn. Theo WB, tiêu dùng hộ gia đình chỉ đóng góp khoảng 38% GDP ở Trung Quốc, so với khoảng 68% ở Mỹ.

Các nhà kinh tế cho rằng, Trung Quốc cần thực hiện các biện pháp nhằm khuyến khích người dân chi tiêu nhiều hơn và tiết kiệm ít hơn, chẳng hạn mở rộng mạng lưới an sinh xã hội với các khoản trợ cấp thất nghiệp và y tế lớn hơn.

Tập Cận Bình và một số phụ tá của ông vẫn nghi ngờ về cách tiêu dùng kiểu Mỹ, điều mà họ cho là lãng phí vào thời điểm mà Trung Quốc nên tập trung vào việc củng cố năng lực công nghiệp và chuẩn bị cho xung đột tiềm ẩn với phương Tây, những người hiểu biết về quá trình ra quyết định của Bắc Kinh cho biết.

Ban lãnh đạo cũng lo lắng rằng việc trao quyền cho các cá nhân đưa ra nhiều quyết định hơn về cách họ tiêu tiền có thể làm suy yếu quyền lực nhà nước, mà không tạo ra mức tăng trưởng mà Bắc Kinh mong muốn.

Một kế hoạch được Bắc Kinh công bố vào cuối tháng 7 nhằm thúc đẩy tiêu dùng đã vấp phải chỉ trích các nhà kinh tế cả trong và ngoài nước vì thiếu chi tiết. Kế hoạch này đề xuất tăng cường tổ chức các sự kiện thể thao và văn hóa, đồng thời xây dựng nhiều cửa hàng tiện lợi hơn ở các vùng nông thôn.

Những người bán hàng đợi khách tại một cửa hàng ở Thượng Hải vào tháng 8.

Một công nhân giám sát quá trình sản xuất tại một nhà sản xuất chất bán dẫn ở thành phố Suqian, phía đông tỉnh Giang Tô của Trung Quốc vào tháng Hai.

Thay vào đó, họ tập trung vào nỗ lực can thiệp của nhà nước để đưa Trung Quốc trở thành một cường quốc công nghiệp hàng đầu ở các lĩnh vực như bán dẫn, xe điện và trí tuệ nhân tạo.

Các chuyên gia kinh tế nước ngoài không hoài nghi về việc Trung Quốc có thể đạt được những tiến bộ quan trọng trong những lĩnh vực này. Tuy nhiên, những thành tựu đó là không đủ để vực dậy toàn bộ nền kinh tế hoặc tạo đủ việc làm cho hàng triệu sinh viên tốt nghiệp đại học tham gia lực lượng lao động.

Bắc Kinh đã chi hàng tỷ USD để phát triển ngành công nghiệp chip nội địa và giảm phụ thuộc vào phương Tây. Điều đó đã dẫn đến việc mở rộng sản xuất chip ít phức tạp hơn, nhưng không phải là chất bán dẫn tiên tiến được sản xuất bởi các công ty như Công ty sản xuất chất bán dẫn Đài Loan. Trong số các dự án thất bại có hai xưởng đúc nổi tiếng đã nhận được hàng trăm triệu đô la hỗ trợ của chính phủ.

Tuần trước, ngay khi Bắc Kinh công bố một loạt dữ liệu kinh tế đáng thất vọng, tạp chí hàng đầu của đảng, Qiushi, đã đăng bài phát biểu của ông Tập sáu tháng trước đó trước các quan chức cấp cao, trong đó nhà lãnh đạo nhấn mạnh tầm quan trọng của việc tập trung vào các mục tiêu dài hạn thay vì theo đuổi của cải vật chất kiểu phương Tây. “Chúng ta phải duy trì sự kiên nhẫn lịch sử và nhất quyết đạt được tiến bộ ổn định, từng bước một,” ông Tập nói trong bài phát biểu.