Suốt nhiều thập kỷ qua, các doanh nghiệp Hoa Kỳ đã gặt hái thành công rực rỡ nhờ vào sự hợp tác kinh tế chặt chẽ với Canada và Mexico. Liên minh này đã kiến tạo nên những chuỗi cung ứng đan xen chặt chẽ, khai thác triệt để ba thế mạnh: sức sáng tạo của Hoa Kỳ, nguồn tài nguyên dồi dào của Canada và lực lượng lao động chi phí thấp của Mexico.

Tuy nhiên, cái giá phải trả là sự suy giảm việc làm trong ngành sản xuất Hoa Kỳ và sự xuống cấp của các cộng đồng công nghiệp - những vấn đề then chốt trong chiến dịch tranh cử của Trump từ năm 2016. Ông đã hứa hẹn đưa việc làm về nước và xem thuế quan như một phương thuốc nhiệm màu, có thể chữa trị mọi căn bệnh từ khủng hoảng ma túy đến gánh nặng nợ công.

Điều nghịch lý là chính Trump cũng đã từng đề cao vai trò của liên minh Bắc Mỹ như một trụ cột sức mạnh của Hoa Kỳ. "Thực chất, đây là một liên minh giữa Mexico, Canada và chúng ta để đối đầu với phần còn lại của thế giới," ông tuyên bố vào tháng 1/2020 khi ký kết Hiệp định Hoa Kỳ - Mexico - Canada. Hiệp định này thay thế thỏa thuận cũ từ thập niên 1990, được các cố vấn của ông ca ngợi như một đối trọng chiến lược trước sự trỗi dậy của nền kinh tế Trung Quốc.

Tính khó lường đặc trưng của Trump một lần nữa được thể hiện vào sáng thứ Hai. Chỉ vài giờ trước thời điểm thuế quan có hiệu lực, ông bất ngờ tuyên bố hoãn áp thuế với Mexico ít nhất một tháng.

Lập trường của Trump thay đổi nhanh chóng đến đáng kinh ngạc. Tối Chủ nhật, ông tuyên bố rắn rỏi rằng Mexico và Canada "mang nợ chúng ta một khoản tiền lớn, và tôi tin họ sẽ phải trả". Thế nhưng đến sáng thứ Hai, ông đã đăng thông báo trên mạng xã hội về việc hoãn thuế quan với Mexico sau cuộc đối thoại với Tổng thống Claudia Sheinbaum, người đã cam kết điều động 10,000 quân sĩ đến biên giới. Một cuộc hội đàm với Thủ tướng Canada Justin Trudeau cũng được lên kế hoạch trong cùng ngày.

Thị trường tài chính chao đảo trước những biến động bất ngờ này. Chứng khoán châu Á và châu Âu suy giảm vào đầu ngày thứ Hai, nhưng đà giảm tại Hoa Kỳ đã được thu hẹp sau thông báo hoãn thuế với Mexico. Đồng MXN hồi phục ngoạn mục, xóa sạch mọi tổn thất kể từ thứ Sáu, trong khi đồng CAD cũng giảm bớt đà suy yếu khi thị trường kỳ vọng thuế quan đối với Canada sẽ được hoãn lại.

Đứng trước làn sóng áp thuế mạnh nhất kể từ thời Smoot-Hawley năm 1930, ba cường quốc Canada, Trung Quốc và Mexico đã lập tức phản công. Thủ tướng Trudeau không chỉ đe dọa đáp trả bằng thuế quan lên bia và rượu bourbon Mỹ, mà còn cân nhắc những đòn bẩy khác liên quan đến khoáng sản chiến lược - nguồn tài nguyên thiết yếu mà Washington đang khao khát. Tình thế có nguy cơ leo thang khi các sắc lệnh của Trump đã khéo léo cài cắm điều khoản trả đũa, cho phép ông tự do nâng thuế suất lên những tầm cao mới.

Làn sóng phản đối dâng cao từ giới doanh nghiệp và các chuyên gia kinh tế. Họ cảnh báo rằng động thái này sẽ kích hoạt một cuộc chiến thương mại vô nghĩa, không những đẩy giá cả tại Mỹ lên cao mà còn kìm hãm đà tăng trưởng, vô tình tiếp sức cho đối thủ kinh tế lớn nhất của nước Mỹ.

"Cú sốc cung tự gây ra này chính là món quà chiến lược dâng tận tay Tập Cận Bình," Larry Summers - cựu Bộ trưởng Tài chính dưới thời Clinton, cố vấn cho Obama và hiện là cộng tác viên của Bloomberg - đã thẳng thắn bày tỏ trên mạng xã hội vào Chủ nhật.

Lợi thế cạnh tranh và niềm tin lung lay

Wendy Cutler, cựu đàm phán thương mại Mỹ, nay lãnh đạo Viện Chính sách Châu Á, chỉ ra rằng về mặt thực tiễn, làn sóng thuế quan mới sẽ bóp nghẹt sức cạnh tranh của Mỹ bằng cách cắt đứt nguồn cung linh kiện giá rẻ cho các nhà sản xuất trong nước.

Về mặt chiến lược, điều này sẽ làm sụp đổ giá trị của mọi thỏa thuận và hiệp ước thương mại với Mỹ.

"Chúng ta đang tự cô lập mình khỏi cộng đồng quốc tế," Cutler cảnh báo. "Hậu quả là nhiều quốc gia có thể sẽ chuyển hướng về phía Bắc Kinh trong tương lai."

Viễn cảnh đứt gãy có thể còn trầm trọng hơn khi Trump còn đe dọa "tung đòn" thuế quan nhắm vào Liên minh Châu Âu (EU) và các đối tác thương mại khác, cũng như nhắm vào các mặt hàng chiến lược như chất bán dẫn và thép.

Mary Lovely, chuyên gia tại Viện Kinh tế Quốc tế Peterson, nhận định rằng hàng rào thuế quan không chỉ làm suy yếu khả năng cạnh tranh với Bắc Kinh, quốc gia đang xây dựng mạng lưới đối tác kinh tế toàn cầu của riêng mình, mà còn cản trở nỗ lực tìm kiếm thị trường sản xuất thay thế của các doanh nghiệp Mỹ.

Bà Lovely cho rằng Tổng thống Trump đã phá tan chiến lược dịch chuyển sản xuất chi phí thấp từ Trung Quốc sang Mexico. Trớ trêu thay, chính Trump đã thúc đẩy xu hướng này thông qua cuộc chiến thương mại đầu tiên với Trung Quốc và việc tái đàm phán USMCA - thỏa thuận mà ông từng ca ngợi là "hiệp định thương mại vĩ đại nhất, công bằng nhất, cân bằng nhất và hiện đại nhất trong lịch sử." Xu hướng này càng được tiếp thêm động lực khi chính quyền Biden khuyến khích chính sách "friend-shoring" - ưu tiên sản xuất tại các quốc gia đồng minh như Mexico.

"Để cạnh tranh hiệu quả với Trung Quốc, các doanh nghiệp Mỹ cần tiếp cận được những thị trường chi phí thấp như Mexico," Lovely phân tích. "Những động thái gần đây đã biến mọi nỗ lực của doanh nghiệp thành trò hề," bà kết luận.

Thuế quan Mỹ đảo chiều sau hơn một thế kỷ giảm sâu

Những đồng minh chính trị ủng hộ trung thành của Trump đã nhanh chóng tung hô quyết định này như một lời hứa tranh cử được thực thi, nhằm kiểm soát làn sóng di cư và đập tan thảm họa fentanyl, thứ ma túy đang cướp đi hàng chục nghìn sinh mạng mỗi năm do quá liều. Trong thông điệp trên mạng xã hội hôm Chủ nhật, Trump thẳng thắn thừa nhận rằng các biện pháp thuế quan có thể gây chấn động kinh tế, nhưng khẳng định kết quả cuối cùng sẽ xứng đáng.

"Đây sẽ là thời đại hoàng kim của nước Mỹ. Liệu sẽ có khó khăn? Có thể có, nhưng cũng có thể không! Song dù thế nào đi nữa, chúng ta sẽ khôi phục sự vĩ đại của nước Mỹ, và mọi hy sinh sẽ đều xứng đáng. Chúng ta là một quốc gia được điều hành bằng trí tuệ thực tiễn và kết quả sẽ rực rỡ ngoài sức tưởng tượng," ông viết.

Tuy nhiên, đối với cộng đồng doanh nghiệp, những tổn thất sắp tới không chỉ hiện hữu mà còn đặt ra những câu hỏi sâu sắc về tương lai của các chuỗi cung ứng - thành quả của nhiều thập kỷ xây dựng và vun đắp.

"Hàng rào thuế quan 25% với Canada và Mexico đe dọa phá vỡ chính những mạch máu cung ứng đã giúp ngành sản xuất Mỹ vươn lên vị thế dẫn đầu toàn cầu," Jay Timmons, Chủ tịch kiêm CEO Hiệp hội Các nhà Sản xuất Quốc gia, cảnh báo. "Hiệu ứng domino sẽ vô cùng nghiêm trọng. Cuối cùng, các nhà sản xuất sẽ là những người gánh chịu gánh nặng thuế quan này, làm suy yếu khả năng cạnh tranh về giá và đẩy hàng triệu việc làm của người Mỹ vào tình thế nguy hiểm."

Bên cạnh đòn giáng vào năng lực cạnh tranh là bóng ma bất ổn về chính sách. Sắc lệnh "Ưu tiên nước Mỹ" được Trump ký ngày đầu nhậm chức đã vạch ra một lộ trình thận trọng, với thời hạn đến ngày 1/4 để chính quyền mới nghiên cứu toàn diện các vấn đề thương mại và đề xuất giải pháp.

Tuy nhiên, những biến động cuối tuần qua lại diễn ra khi đội ngũ cố vấn thương mại và kinh tế của Trump vẫn chưa được kiện toàn. Theo các nguồn tin thân cận, các quyết định chủ yếu được định hướng bởi Peter Navarro và Stephen Miller, hai cố vấn có lập trường "diều hâu" nhất của ông, trong đó việc đưa Trung Quốc vào danh sách xuất phát từ đề xuất của Hội đồng An ninh Quốc gia. Đáng chú ý là vai trò của Scott Bessent, Cố vấn kinh tế cấp cao nhất kiêm Bộ trưởng Tài chính, trong một trong những quyết định kinh tế trọng đại nhất của một Tổng thống Mỹ trong nhiều thập kỷ vẫn còn là điều bí ẩn.

Bằng việc viện dẫn tình trạng khẩn cấp quốc gia và "tung đòn" thuế quan, Trump đang thực sự xé bỏ đứa con tinh thần của chính mình - hiệp định USMCA - vốn từng là điểm tựa vững chắc cho cộng đồng doanh nghiệp. Thông điệp được gửi đi giờ đây, theo nhận định của Lovely, là "các hiệp ước quốc tế chẳng khác gì mảnh giấy lộn, có thể bị vứt bỏ bất cứ lúc nào."

Trump bắt đầu nhiệm kỳ cách đây hai tuần trong bối cảnh nền kinh tế đang tăng trưởng mạnh mẽ, tỷ lệ thất nghiệp chạm đáy lịch sử và thị trường chứng khoán thiết lập đỉnh cao mới. Fed đã cắt giảm lãi suất năm ngoái khi lạm phát hạ nhiệt, tiến gần hơn về mức mục tiêu 2%.

Giờ đây, bóng ma của một cuộc chiến thương mại trên khắp Bắc Mỹ đang đe dọa phá hủy tất cả những thành quả đó.

Một trong những lời hứa đầy tham vọng của Trump với cử tri và doanh nghiệp là giảm giá năng lượng. Tuy nhiên, việc áp dụng mức thuế 10% lên khí đốt, dầu mỏ và điện nhập khẩu từ Canada, dù được xem là "khiêm tốn", cũng sẽ đẩy chi phí năng lượng tăng cao trên toàn lãnh thổ nước Mỹ.